Trong bối cảnh thế giới đang nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính (KNK) nhằm làm giảm hiện tượng nóng lên toàn cầu, việc phát triển KCN theo mô hình giảm phát thải KNK là một trong những yêu cầu bắt buộc hiện nay. Trên thế giới, mô hình KCN các bon thấp không phải là mới, nhiều nước đã áp dụng mô hình và chứng minh được hiệu quả giảm phát thải bằng cách thúc đẩy tiết kiệm, sử dụng năng lượng có hiệu quả và tái chế chất thải.

Xét về gốc độ nền kinh tế ít các bon, sự xuất hiện mô hình KCN các bon thấp là một trong những xu hướng để giải quyết 2 mâu thuẫn do việc sử dụng nguyên nhiên liệu quá mức (như điện, than đá, dầu mỏ, khí đốt..) và thải một lượng khí thải CO2 vào bầu khí quyển. Nồng độ CO2 trong khí quyển tăng lên do việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch như than đá, dầu mỏ, khí đốt trong quá trình phát triển KCN. Mục tiêu mà KCN các bon thấp hướng tới là giảm thiểu CO2 thải vào khí quyển thông qua các hoạt động sử dụng, tiêu thụ năng lượng. Do đó, cấu trúc của một KCN các bon thấp sẽ được phát triển theo nguyên tắc giảm sử dụng nguồn tài nguyên; nguồn tài nguyên tái sinh; tái sử dụng nguồn chất thải; năng lượng xanh, sử dụng  hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên.

Có thể thấy, mô hình phát triển KCN của Việt Nam hiện nay đang thiếu bền vững, đặc biệt là phát thải khí nhà kính (KNK), là một trong những nguyên nhân gây biến đổi khí hậu. Việc nghiên cứu mô hình KCN các bon thấp là một trong những tiền đề kiểm soát KNK hướng tới nền kinh tế các bon thấp. Đây là mô hình phù hợp đã được áp dụng thành công tại nhiều quốc gia trên thế giới và có thể triển khai áp dụng phù hợp ở Việt Nam nếu được nghiên cứu chuyên sâu với những điều kiện cụ thể. Vì vậy, việc nghiên cứu phương pháp xây dựng trọng số để xác định tiêu chí và chỉ số đánh giá KCN các bon thấp là cần thiết. Vấn đề gặp phải khi đánh giá KCN các bon thấp bằng bộ tiêu chí là tính trọng số cho các tiêu chí như thế nào? Có nhiều phương pháp tính trọng số được đề xuất và áp dụng hiện nay, trên cơ sở phân tích đặc trưng các phương pháp, khả năng ứng dụng vào thực tế nghiên cứu và đáp ứng được yêu cầu trong tính toán, đánh giá KCN các bon thấp. Từ đó, nghiên cứu lựa chọn phương pháp phù hợp nhất phục vụ tính toán, đánh giá KCN các bon thấp là phương pháp phân tích hệ thống phân cấp (AHP). 

Phương pháp phân tích đa tiêu chí được áp dụng rộng rãi để đánh giá hiện trạng một cách toàn diện. Điều kiện cơ bản để áp dụng phương pháp này là sử dụng một hệ thống tiêu chí phù hợp dùng để đánh giá đối tượng nghiên cứu, phải định lượng và định tính cho từng tiêu chí, xác định tầm quan trọng của từng tiêu chí và cuối cùng đánh giá tổng quát về mức độ xác định của bộ tiêu chí. Phương pháp AHP được đề xất bởi Thomas L.Saaty trong những năm 1970 và được mở rộng và bổ sung đến nay. Phương pháp AHP được áp dụng rộng rãi cho nhiều lĩnh vực. AHP tạo ra ma trận các tỷ số so sánh, trên cơ sở đó tính toán các trọng số. AHP là phương pháp luận toàn diện, logic và có cấu trúc cho phép hiểu biết về các quyết định phức tạo bằng cách phân rã vấn đề thành các cấp bậc. Ưu điểm của phương pháp này, được sử dụng cho các tiêu chí định tính và định lượng, kiểm định sự nhất quán khi đánh giá; dễ sử dụng làm công cụ ra quyết định, không cần các kỹ thuật phức tạp, tận dụng các thông tin thống kê sẵn có. Quá trình AHP bao gồm 4 bước chính:

(1). Phân rã vấn đề thành các phần nhỏ, từ đó, xây dựng cây phân cấp AHP: Xây dựng hệ thống chỉ tiêu cấp bậc để đánh giá, gồm các cấp: Mục tiêu → Chỉ tiêu → Chỉ tiêu nhánh → Phương án. Sau khi qua bước này, phân rã vấn đề thành các thành phần nhỏ, cây phân cấp AHP sẽ được xây dựng dựa trên các tiêu chí và các khả năng lựa chọn.

(2). Xây dựng ma trận so sánh các chỉ tiêu: So sánh cặp đôi chỉ tiêu ở từng cấp theo mức độ quan trọng bằng phỏng vấn chuyên gia. Thiết lập ma trận so sánh cặp: So sánh A1 của cột bên trái với A2, A3, A4… của cột bên phải. Để so sách các tiêu chí cần phải xác định A1 có lợi hơn, thỏa mãn hơn, đóng góp nhiều hơn, vượt hơn so với A2, A3… bao nhiêu lần? Mức độ đánh giá 2 tiêu chí được xác định bằng thang đánh giá từ 1 - 9. Từ đó, xác định giá trị so sánh cặp cho n tiêu chí và các giá trị aijk được xác định theo bảng dưới đây:

Ma trận so sánh tổng hợp các chuyên gia Aij được tính theo công thức sau:

(3).Tính toán trọng số của các chỉ tiêu: Sau khi xác định ma trận so sánh tổng hợp các chuyên gia, trên cơ sở đó tính trọng số các yếu tố theo phương pháp vector riêng.

Kết quả được vector trọng số: [W’1; W’2; W’3; W’n]

Trong đó:  X1 = (1 x A₁₂x A₁₃ x …..x A_1n)^1/n

           X₂, X₃, ..., X_n được tính toán tương tự;

giá trị trọng số chung W’2, W’3….   W’n được tính toán tương tự.

(4). Kiểm tra tính nhất quán: Sự nhất quán, thống nhất ý kiến của các chuyên gia tham gia thảo luận được đánh giá thông qua chỉ số CR:

- Nếu CR < 0.1 cho thấy các chuyên gia tương đối thống nhất với nhau. Do đó kết quả chấp nhận được.

- Nếu CR > 0.1 cho thấy các chuyên gia không thống nhất với nhau. Do đó, kết quả không được chấp nhận.

Chỉ số CR được tính theo công thức như sau:

Trong đó:

- CI (consistency index) là chỉ số nhất quán

- RI (Random index) là chỉ số ngẫu nhiên.

- CI được xác định bằng:

Trong đó:

là giá trị riêng của ma trận so sánh; n là số chỉ tiêu. 

được xác định theo công thức:

Trong quá trình nghiên cứu xây dựng các tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp phù hợp với điều kiện Việt Nam và đánh giá khả năng áp dụng các tiêu chí này vào thực tế, nhóm tác giả đề xuất thực hiện theo quy trình sau:

Dựa vào các cơ sở dự liệu trong nước và các nghiên cứu về tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp, tiêu chí thành phố các bon thấp trên thế giới và thực tế ở Việt Nam, để đưa ra các tiêu chí sơ bộ cho KCN các bon thấp tại Việt Nam. Theo UNDP (2010), việc lựa chọn tiêu chí cần đáp ứng đủ 3 yêu cầu: (1) thông tin định lượng tổng quát và đơn giản; (2) Phản ánh đúng lĩnh vực quan tâm; (3) Khả năng truyền đạt thông tin. 

Từ các tiêu chí sơ bộ đã đưa ra. Căn cứ vào tình hình thực tế của các KCN, tiến hành điều chỉnh, loại bỏ và bổ sung các tiêu chí sao cho phù hợp với thực tiển bằng phương pháp tham khảo ý kiến chuyên gia, sau đó số liệu thu thập và xử lý số liệu theo phương pháp phân tích thứ bậc AHP kết hợp với phương trình hồi quy tuyến tính đa biến. Từ đó loại bỏ những tiêu chí không phù hợp. Việc xác định điểm kết luận để lựa chọn tiêu chí = điểm đánh giá các tiêu chí × trọng số tiêu chí.

- Xác định điểm đánh giá các tiêu chí: sử dụng phương pháp lựa chọn yếu tố và phương pháp chuyên gia.

+ Sử dụng phương pháp lựa chọn yếu tố để đánh giá tiêu chí KCN các bon thấp. Việc lựa chọn các tiêu chí để đánh giá KCN các bon thấp là một bước quan trọng. trong nghiên cứu này, các tiêu chí lựa chọn dựa trên kinh nghiệm của các nghiên cứu quốc tế và xem xét đến tính phù hợp với điều kiện Việt Nam dựa trên bộ chỉ tiêu gồm 7 yếu tố như: (1) Phù hợp với chính sách - pháp luật Việt Nam; (2) Phù hợp với mục tiêu KCN các bon thấp; (3) Phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội; (4) Phù hợp với cơ sở hạ tầng; (5) Hiệu quả giảm lượng phát thải; (6) Hiệu quả kinh tế; (7) Tính khả thi.

+ Sau khi xây dựng bộ chỉ tiêu lựa chon tiêu chí, tiến hành xây dựng thang điểm đánh giá chỉ tiêu để thực hiện tham vấn ý kiến chuyên gia trong ngành. Đối với từng chỉ tiêu, các chuyên gia cho điểm căn cứ trên mức độ phù hợp với mục tiêu bộ tiêu chí KCN các bon thấp tương ứng với 5 mức: (1 điểm) chứng tỏ các thông số không đáp ứng được chỉ tiêu; (2 điểm) đáp ứng chỉ tiêu mức thấp; (3 điểm) đáp ứng chỉ tiêu mức trung bình; (4 điểm); đáp ứng chỉ tiêu mức khá (5 điểm) hoàn toàn đáp ứng chỉ tiêu.

- Xác định trọng số chỉ tiêu: sử dụng phương pháp trọng số AHP và phương pháp chuyên gia: sau khi xác định trọng số cho các yếu tố đánh giá bằng phương pháp AHP, các tiêu chí KCN carbon thấp được tính điểm đánh giá bằng cách khảo sát ý kiến của các chuyên gia và được tính điểm tổng hợp bằng phương trình hồi quy tuyến tính đa biến. Các ý kiến chuyên gia được đánh giá theo thang điểm như sau: không phù hợp tương ứng với điểm -1; phù hợp tương ứng với điểm +1.

Bộ tiêu chí sau khi sàng lọc được đánh giá theo phương pháp ý kiến chuyên gia và phương pháp phân tích thứ bậc AHP lần 2 để đánh giá thứ bậc (tầm quan trọng) của các tiêu chí với nhau. Từ đó đưa ra trọng số cho từng tiêu chí của bộ tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp.

Qua tổng quan các nghiên cứu, kết hợp đánh giá việc phát triển các mô hình KCN ở Việt Nam. Tác giả đề xuất  hệ thống tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp là một tập hợp các tiêu chí, chỉ tiêu quan trọng phản ánh các vấn đề về phát triển KCN theo hướng giảm phát thải các bon ở mức thấp nhất. Bộ tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp được thiết kế dựa trên cơ sở các văn bản pháp lý của Nhà nước ban hành, các bộ tiêu chí về phát triển bền vững về KCN, KCN sinh thái, KCN thân thiện môi trường trong và ngoài nước. Bộ tiêu chí sơ bộ đánh giá KCN các bon thấp bao gồm 66 tiêu chí.

Việc sử dụng bộ tiêu chí sơ bộ trên để đánh giá KCN các bon thấp ở Việt Nam sẽ gặp khó khăn và hạn chế do một số tiêu chí không có số liệu thống kê để đánh giá do thực tế ở Việt Nam chưa ban hành bộ chỉ thị cơ bản phục vụ công tác quản lý môi trường đối với các KCN. Do đó, phải sử dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí để lựa chọn bộ tiêu chí phù hợp với điều kiện phát triển các KCN ở Việt Nam. Tác giả sử dụng 7 chỉ tiêu gồm: Phù hợp với chính sách - pháp luật Việt Nam; Phù hợp với mục tiêu KCN các bon thấp; Phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội (KT - XH); Phù hợp với cơ sở hạ tầng; Hiệu quả giảm lượng phát thải; Hiệu quả kinh tế; Tính khả thi. Mỗi chỉ tiêu có mức độ quan trọng khác nhau, tác giả sử dụng phương pháp AHP thông qua tham vấn ý kiến của 9 chuyên gia có kinh nghiệm, trình độ chuyên môn trong lĩnh vực quản lý môi trường. Các chuyên gia sẽ cho điểm 7 chỉ tiêu với thang điểm từ 1-5. Kết quả điển đánh giá của chuyên gia cho các tiêu chí thông qua các chỉ tiêu sẽ được lấy trung bình.

Sau khi xác định ma trận so sánh tổng hợp các chuyên gia, trên cơ sở đó tính trọng số các yếu tố theo phương pháp vector riêng, ta có bảng ma trận trọng số cho các chỉ tiêu như sau:

Các giá trị trọng số có ý nghĩa khi các ý kiến chuyên gia thống nhất. Tính thống nhất của các chuyên gia được kiểm tra bằng cách tính chỉ số nhất quán CR. Chỉ số nhất quán CR của ma trận ở bảng 5 là 0.0267. Do CR <0.1 nên ý kiến của chuyên gia trong đánh giá trọng số cho 7 yếu tố sàng lọc các tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp là nhất quán.

Sau khi có trọng số cho các yếu tố đánh giá, các tiêu chí được tính điểm đánh giá bằng cách khảo sát ý kiến của các chuyên gia và được tính điểm tổng hợp bằng phương trình hồi quy tuyến tính đa biến. Các ý kiến chuyên gia được đánh giá theo thang điểm: Không phù hợp tương ứng với điểm -1; phù hợp tương ứng với điểm +1.

Để đạt được sự đánh giá thống nhất cao của các chuyên gia điểm đánh giá tổng hợp phải lớn hơn 7. Do đó, các tiêu chí được chọn khi điểm đánh giá tổng hợp lớn hơn 7 và trên 50% ý kiến chuyên gia đồng ý với mỗi yếu tố đánh giá tiêu chí. Kết quả sàng lọc các tiêu chí được trình bày ở bảng 6 như sau:

Sau khi sàng lọc, chọn được 43 tiêu chí đáp ứng được mục tiêu phát triển KCN các bon thấp. Do việc xây dựng tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp phải đáp ứng được các yêu cầu của phát triển bền vững, bậc thang quản lý chất thải và phát thải các bon. Tác giả tiến hành phân chia hệ thống tiêu chí thành 3 cấp độ như sau:

- Cấp 1 (Tiêu chí sơ cấp) gồm 4 tiêu chí: Bố trí quy hoạch và sử dụng đất; Sử dụng tài nguyên và quản lý KNK; Nền kinh tế tuần hoàn và BVMT; Cơ chế chính sách và quản lý.

- Cấp 2 (Tiêu chí thứ cấp) gồm 10 tiêu chí: Hiệu quả sử dụng đất (4 tiêu chí); Hiệu quả năng lượng đối với công trình xây dựng (3 tiêu chí); Hiệu quả năng lượng đối với công nghiệp sản xuất (6 tiêu chí); Hiệu quả năng lượng đối với giao thông (4 tiêu chí); Tận dụng nguồn tài nguyên (4 tiêu chí); Quản lý KNK (5 tiêu chí); Chất thải rắn (4 tiêu chí);  Nước (5 tiêu chí); Cơ chế bảo đảm về chính sách quản lý (6 tiêu chí); Cơ chế bảo đảm tài chính (1 tiêu chí).

- Cấp 3 (Tiêu chí đánh giá) gồm các tiêu chí đã sàng lọc, gồm 43 tiêu chí.

Xác định trọng số cho các tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp: Mỗi tiêu chí có vai trò nhất định trong việc xác định giá trị chỉ số đánh giá KCN các bon thấp. Việc xác định trọng số Wi của tiêu chí đánh giá i trong bộ tiêu chí thứ cấp j và trọng số Wj của tiêu chí thứ cấp j được thực hiện theo các bước của phương pháp lấy ý kiến chuyên gia và phương pháp trọng số thứ bậc AHP. Dựa vào các trọng số Wi, Wj để tiếp tục xác định trọng số theo phương pháp thứ tự nhằm tính toán trọng số cho từng tiêu chí đánh giá các bon thấp hỗ trợ việc đánh giá KCN các bon thấp. Trọng số của bộ tiêu chí được tính như sau:

W_ij = W_i × W_j

Trong đó:

W_ij là trọng số của chỉ số i.

W_i là trọng số của chỉ số i trong bộ chỉ số thứ cấp j.

 W_j là trọng số của chỉ số chứ cấp j

Tăng trưởng xanh, tiến tới nền kinh tế các bon thấp, giảm phát thải và tăng khả năng hấp thụ KNK dần trở thành chỉ tiêu bắt buộc và quan trọng trong phát triển KT - XH của Việt Nam. Để đạt được mục tiêu này, Việt Nam cần xây dựng một mô hình KCN mới, một mô hình chuyển tiếp từ mức độ phát thải các bon cao lên mức độ phát thải các bon thấp. Kết quả nghiên cứu đã đề xuất ban đầu về bộ tiêu chí và trọng số bộ tiêu chí đánh giá KCN các bon thấp. Việc xây dựng bộ tiêu chí và trọng số bộ tiêu chí để đánh giá KCN các bon thấp là tiền đề để xây dựng một mô hình KCN các bon thấp phù hợp với điều kiện thực tế phát triển KCN Việt Nam nhằm định hướng phát triển bền vững, giảm thiểu phát thải KNK từ KCN.

Tạp chí Môi trường, số Chuyên đề Tiếng việt 2/2020
​