Từ lâu, ngành hóa chất đã đóng vai trò nền tảng cho mọi lĩnh vực sản xuất, từ nông nghiệp, dệt may, xây dựng đến điện tử, y tế và năng lượng. Tuy nhiên, chính quy mô lớn và mức tiêu thụ nguyên liệu khổng lồ khiến ngành hoá chất cũng trở thành một trong những nguồn phát thải và chất thải công nghiệp đáng kể nhất. Trong bối cảnh nguồn tài nguyên đang dần cạn kiệt và sức ép về môi trường ngày càng gia tăng, việc áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn trở thành hướng đi tất yếu để bảo đảm sự phát triển lâu dài của ngành hóa chất.

Theo TS. Phùng Hà – Tổng Thư ký Hiệp hội Phân bón Việt Nam, ngành công nghiệp hóa chất gắn chặt với nhu cầu sản xuất và phát triển của hầu hết các ngành kinh tế, song cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây ô nhiễm môi trường do đặc tính của hóa chất như khả năng oxi hóa, ăn mòn, cháy nổ hay tích lũy sinh học. Trong đó, ngành phân bón là lĩnh vực có tác động trực tiếp và sâu rộng nhất đến đời sống con người.

“Xuất phát từ nhu cầu tự thân và xu hướng chung của thế giới trong việc chuyển hướng sang ‘hóa học xanh’, ưu tiên phát triển các dự án hydro xanh, amoniac xanh, ngành phân bón Việt Nam thời gian qua đã tích cực triển khai nhiều dự án xanh và áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn. Điển hình, một số nhà máy sản xuất ure như Đạm Cà Mau, Đạm Phú Mỹ, Đạm Ninh Bình và Đạm Hà Bắc đã thành công trong việc thu hồi khí CO₂ sinh ra trong quá trình sản xuất để tái tổng hợp thành phân ure. Mỗi nỗ lực đổi mới của doanh nghiệp sản xuất phân bón đều góp phần thiết thực vào việc giảm thiểu tác động môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu,” TS. Phùng Hà nhấn mạnh.

Kinh tế tuần hoàn đặt trọng tâm vào việc kéo dài vòng đời của sản phẩm, tái sử dụng vật liệu, giảm thiểu chất thải và phát thải. Đối với ngành hóa chất, điều này đồng nghĩa với việc chuyển từ mô hình “khai thác - sản xuất - tiêu thụ - thải bỏ” sang mô hình “tái tạo - tái chế - tuần hoàn - tái sử dụng”. Trong những năm gần đây, nhiều doanh nghiệp hóa chất lớn trên thế giới đã đầu tư mạnh vào công nghệ tái chế hóa học, sản xuất polymer có thể phân hủy sinh học, và phát triển vật liệu từ nguồn sinh khối thay thế cho dầu mỏ. Ở cấp độ quốc gia, nhiều nước đã ban hành chiến lược thúc đẩy hóa học xanh, sử dụng năng lượng tái tạo trong sản xuất, giảm phát thải CO₂ và khuyến khích mô hình công nghiệp đối xứng, nơi phụ phẩm của nhà máy này trở thành nguyên liệu cho nhà máy khác.

Tại Việt Nam, Chính phủ đã ban hành Chiến lược phát triển ngành công nghiệp hóa chất đến năm 2030, tầm nhìn 2040, đặt mục tiêu phát triển ngành theo hướng hiện đại, an toàn, thân thiện với môi trường và gắn liền với mô hình kinh tế tuần hoàn. Cùng với đó, Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn đến năm 2035 đã xác định rõ các nhiệm vụ trọng tâm: nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, tăng cường tái chế, giảm thiểu phát sinh chất thải và khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ xanh. Một số dự án thí điểm đã được triển khai, như mô hình công nghiệp đối xứng trong các khu công nghiệp, sử dụng khí CO₂ hay phụ phẩm hóa học làm đầu vào cho quá trình sản xuất khác, giúp giảm phát thải và tiết kiệm chi phí. Song song với đó, ngành cũng đang từng bước loại bỏ hóa chất độc hại, áp dụng tiêu chuẩn an toàn và chuyển đổi sang quy trình sản xuất sạch hơn theo hướng “hóa học xanh”.

Sự chuyển đổi của ngành hóa chất theo mô hình tuần hoàn mở ra nhiều cơ hội phát triển mới. Trước hết là cơ hội về kinh tế, khi doanh nghiệp có thể tiết giảm chi phí nguyên liệu, năng lượng và xử lý chất thải, đồng thời nâng cao khả năng cạnh tranh trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Các sản phẩm “xanh”, vật liệu tái chế hay vật liệu sinh học đang ngày càng được người tiêu dùng và các nhà sản xuất khác ưu tiên, tạo ra thị trường rộng mở. 

Mặt khác, quá trình chuyển đổi này cũng thúc đẩy đổi mới sáng tạo, hình thành các công nghệ, quy trình và mô hình kinh doanh mới như tái chế hóa học, thu hồi sản phẩm sau sử dụng hay mở rộng trách nhiệm của nhà sản xuất. Ngoài ra, sự phát triển của ngành theo hướng tuần hoàn còn tạo thêm nhiều việc làm xanh, góp phần thực hiện mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính và nâng cao chất lượng môi trường sống.

Tuy nhiên, việc chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn cũng gặp không ít thách thức. Bởi lẽ chi phí đầu tư vào công nghệ tái chế và xử lý chất thải hiện đại còn cao, trong khi chính sách hỗ trợ, ưu đãi tài chính cho doanh nghiệp xanh vẫn chưa đủ mạnh. Nhiều vật liệu hóa học phức tạp, khó tái chế đòi hỏi công nghệ tiên tiến mà Việt Nam còn đang trong quá trình tiếp cận. Bên cạnh đó, nhận thức của doanh nghiệp và người tiêu dùng về kinh tế tuần hoàn vẫn còn hạn chế, chuỗi thu hồi, tái chế chưa được tổ chức đồng bộ, khiến nguồn nguyên liệu tái chế chưa ổn định.

Để vượt qua những rào cản này, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và giới nghiên cứu trong việc hoàn thiện khung pháp lý, đầu tư cho nghiên cứu, phát triển, cũng như đào tạo nhân lực chuyên sâu cho lĩnh vực hóa học xanh và kinh tế tuần hoàn.

Ngành hóa chất là một mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị sản xuất toàn cầu và cũng là chìa khóa mở ra con đường phát triển bền vững. Việc chuyển đổi ngành này theo hướng kinh tế tuần hoàn không chỉ là yêu cầu cấp bách nhằm bảo vệ môi trường, mà còn là cơ hội chiến lược để nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ mới. Khi công nghiệp hóa chất xanh hơn, tuần hoàn hơn, sẽ thúc đẩy nền kinh tế Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu tăng trưởng xanh, phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng với thế giới.