Một ví dụ điển hình cho thực trạng này là xã Vạn Điểm, huyện Thường Tín, Hà Nội. Mặc dù nổi tiếng với nghề sản xuất đồ gỗ, với hơn 1.600 hộ làm nghề, nhưng chỉ có khoảng 600 hộ hoạt động tại cụm công nghiệp, số còn lại vẫn phải sản xuất ngay tại nhà.

Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại làng nghề cơ khí xã Thanh Thùy, huyện Thanh Oai, với hơn 2.000 hộ gia đình làm nghề điêu khắc và mỹ nghệ. Phần lớn các hộ sản xuất vẫn hoạt động ngoài cụm công nghiệp với diện tích 5,5 ha, đáp ứng khoảng 50% nhu cầu sản xuất của các hộ.

Những ví dụ này cho thấy rõ ràng rằng, tình trạng sản xuất tại gia đình vẫn còn phổ biến ở nhiều làng nghề, gia tăng áp lực ô nhiễm môi trường và gây khó khăn cho công tác quản lý, xử lý chất thải.

Tình trạng ô nhiễm môi trường tại các làng nghề Việt Nam thể hiện ở những khía cạnh như: Nguồn nước bị ô nhiễm do xả thải chưa qua xử lý và sử dụng hóa chất độc hại; không khí bị ô nhiễm nặng nề bởi khí thải từ lò nung, máy móc và bụi mịn từ hoạt động sản xuất; chất thải rắn, phế liệu không được xử lý đúng cách cùng với tình trạng vứt rác bừa bãi gây mất mỹ quan và ô nhiễm môi trường.

Trước thực trạng ô nhiễm đáng báo động nêu trên, việc bảo vệ môi trường tại các làng nghề đang trở nên cấp bách. Bảo vệ môi trường không chỉ là xử lý ô nhiễm, mà còn là ngăn chặn ô nhiễm. Cần tạo ra một môi trường trong lành, đảm bảo sự cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, để các làng nghề có thể tồn tại và phát triển bền vững.

Theo thống kê của Sở Công Thương Hà Nội, tại các làng nghề 70% thiết bị sản xuất còn lạc hậu, đơn giản, và hệ thống xử lý nước thải chưa được đầu tư đúng mức. Do đó, ô nhiễm môi trường đang là vấn đề nhức nhối, đe dọa nghiêm trọng đến sự phát triển bền vững của các làng nghề ngoại thành Hà Nội.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Tòng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu ứng dụng mỹ thuật sản phẩm làng nghề Việt Nam cho biết: "Xanh hóa" làng nghề không chỉ là giải pháp khả thi để khắc phục ô nhiễm, mà còn mang lại hiệu quả kinh tế cao. Đây chính là động lực để các làng nghề thay đổi, hướng tới một tương lai bền vững.

Đầu tư công nghệ sản xuất hiện đại, tiết kiệm năng lượng sẽ giúp làng nghề "thay da đổi thịt", giảm thiểu đáng kể lượng khí thải độc hại. Bên cạnh đó, việc ứng dụng năng lượng tái tạo như năng lượng mặt trời, gió... cũng là một hướng đi đầy tiềm năng. Không chỉ dừng lại ở sản xuất, xử lý nước thải và chất thải rắn cũng cần được quan tâm đúng mức. Xây dựng hệ thống xử lý nước thải tập trung, hiện đại, cùng với việc phân loại, tái chế và xử lý chất thải rắn hiệu quả sẽ trả lại môi trường trong lành cho làng nghề.

Đặc biệt, làng nghề gốm Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) với 95% số hộ đã chuyển đổi từ lò đốt than truyền thống sang sử dụng công nghệ lò nung gas giúp giảm tiêu hao năng lượng, giảm thiểu tình trạng ô nhiễm môi trường hơn. Bát Tràng từ làng nghề ô nhiễm khói bụi nay đã chuyển mình thành làng nghề “xanh- sạch- đẹp”.

Giai đoạn đầu, khi chưa sản xuất được lò gas, các hộ làng Bát Tràng phải nhập lò từ Nhật Bản, Đài Loan và Đức nhưng giá thành quá cao. Dựa trên công nghệ đó cũng như đúc rút kinh nghiệm trong quá trình làm nghề, các nghệ nhân Bát Tràng đã chế tạo ra một kiểu lò gas phù hợp hơn với tình hình thực tế, điều kiện kinh tế và môi trường làm nghề của một địa phương. Ước tính chi phí sản xuất một chiếc bình khi dùng lò nung gas rẻ hơn 20%, một chiếc vại lớn sẽ rẻ hơn 60% so với dùng lò nung bằng than.

Phó Chủ tịch Hiệp hội làng nghề Việt Nam, Hà Thị Vinh cho biết: “So với các loại hình lò truyền thống, việc xây cất một chiếc lò gas sẽ có giá thành cao hơn rất nhiều lần nhưng mang lại hiệu quả kinh tế, chất lượng sản phẩm, giảm sức người, giảm thời gian và đặc biệt là cải tiến được môi trường rõ rệt.”

Không chỉ vậy, hơi nóng của khí thải gas còn được người dân Bát Tràng thu hồi vào đường dẫn để sử dụng sấy khô sản phẩm, nhất là vào mùa mưa và mùa Đông. Với kiểu lò nung gas này, mỗi mẻ gốm chỉ nung hết 15 - 20 giờ, tự động hóa, vận hành dễ dàng, kiểm soát nhiệt từ xa. Hiện số lò gas ở làng gốm Bát Tràng đã đạt tới 95%.

Nói về sự thay da đổi thịt của Bát Tràng, ông Phùng Văn Hoàn, chủ cơ sở gốm sứ Hoàn Trang cho hay: "Bát Tràng ngày nay khác xưa rất nhiều, máy móc công nghệ đã thay thế hầu hết các công đoạn sản xuất gốm sứ thủ công, giảm thiểu khí thải ra môi trường gây ô nhiễm, điều dễ nhận thấy là chúng tôi được hưởng lợi từ sự thay đổi đó".

Bên cạnh công nghệ, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường cũng là yếu tố quan trọng. Thông qua các hoạt động tuyên truyền, giáo dục, người dân và doanh nghiệp sẽ hiểu rõ hơn về tác hại của ô nhiễm, từ đó thay đổi hành vi, hướng tới lối sống xanh, sạch.

"Xanh hóa" làng nghề không chỉ là xu hướng tất yếu, mà còn là con đường để làng nghề Việt Nam phát triển bền vững. Khi môi trường được bảo vệ, làng nghề không chỉ giữ gìn được những giá trị truyền thống quý báu, mà còn vươn lên trở thành hình mẫu cho sự phát triển hài hòa giữa kinh tế và môi trường.